Od redakcji: W ostatnich dniach listopada ubiegłego roku odbyła się w Katowicach konferencja historyczna dotycząca dziejów harcerstwa na Górnym Śląsku. Jej organizatorami byli: Katowicki Oddział Instytutu Pamięci Narodowej i Biblioteka Śląska, a prelegentami instruktorzy harcerscy kilku pokoleń, od tych, którzy zaczęli służbę harcerską przed 1939 rokiem, przez uczestników obu konspiracji harcerskich (1939-1948), wśród których znalazł się Biskup Senior Ignacy Jeż, więzień obozów koncentracyjnych w Dachau i Oświęcimiu oraz Druhna Władysława Sikora z konspiracyjnej drużyny „Mury” w obozie Ravensbrück. Chociaż mowa była o całej historii górnośląskiego harcerstwa, nie wolnej od błędów i działań sprzecznych z uznawanym przez nas za oczywiste Prawem, jednak konferencję zdominowała tematyka „harcerstwa niepokornego”. Nie przypadkiem wśród prelegentów i organizatorów znalazło się troje przewodniczących KIHAM-ów z Katowic i Gliwic, oraz KIHAM-owiec z Krakowa, harcmistrz Wojciech Hausner. Właśnie jego referat, jako najbardziej uniwersalny, odnoszący się do najtrudniejszych lat powojennego ZHP w skali ogólnopolskiej, prezentujemy na łamach POBUDKI w dziale „Nasze korzenie”.

hm. Wojciech Hausner

Niżej przedstawione uwagi do historii ZHP z lat 1956-1980 są skupione na jednej z wielu płaszczyzn funkcjonowania Związku. Jak nigdy harcerstwo zostało naznaczone bardzo wyraźnym piętnem „wychowania politycznego" stojącego w opozycji do modelu wychowania do służby Bogu, Polsce i bliźnim. To tutaj można poszukiwać genezy dzisiejszego stanu harcerstwa.

W końcu lat czterdziestych, po likwidacji odrębnych organizacji harcerek i organizacji harcerzy, po wprowadzeniu nowych stopni i sprawności, po krytyce metody skautowej i harcerskiej jako „imperialistyczno-nacjonalistycznego systemu wychowawczego", po wprowadzeniu odznaki harcerskiej w miejsce krzyża i lilijki oraz mundurów wzorowanych na pionierskich, w 1950 roku ZHP włączono jako Organizację Harcerską (OH) do Związku Młodzieży Polskiej (ZMP) [i]. Tam już nie było miejsca na tradycje, na sztandary, na krzyż harcerski. Dla wielu instruktorów otworzyły się natomiast bramy więzień. OH ZMP zaczęła tworzyć grunt pod tzw. przechwycenie w latach 1956-1964, które w roku 1981 opisał Andrzej Janowski. Pozostawiając na początku mundury, krzyż harcerski, metodę pracy, nazwy stopni, sztandary systematycznie wprowadzano do pracy idee sprzeczne z fundamentami ideowymi harcerstwa i ludzi, którzy bądź nie rozumieli zasad harcerskiego wychowania bądź je znając wykorzystywali dla komunistycznej indoktrynacji. 

To w OH ZMP rodziły się wszystkie pomysły oparte na przymusie, na masowym członkostwie, na zbiorowym działaniu, na wielkich, propagandowych akcjach.  Po 1953 roku sekretariat KC PZPR zalecił nasilenie pracy wychowawczej w szkołach i dalszą laicyzację. Z przywracaniem pewnych form zewnętrznych następowało jeszcze mocniejsze odchodzenie od tradycji skautowej, od idei harcerskiej. W tym duchu doprowadzono w latach 1955-1956 do pojawienia się koncepcji budowanych na niektórych elementach metody harcerskiej (systemie zastępowym, sprawnościach), chociaż działacze OH nie byli do tego wcale przekonani wzywając do utrzymania „linii partii" w harcerstwie. We wrześniu 1956 roku, po III Plenum ZG ZMP, nastąpiło usamodzielnienie i przekształcenie OH ZMP w Organizację Harcerską Polski Ludowej (OHPL).

I kiedy nadeszła jesień 1956 roku, a w tradycyjnych środowiskach harcerskich zrodziła się nadzieja reaktywowania ZHP, komuniści przeprowadzając zjazd w Łodzi dokonali przekształcenia OHPL w ZHP przejmując entuzjazm instruktorów i młodzieży.

Wydarzenia w harcerstwie jakie miały miejsce w grudniu 1956 roku nie poddają się jednoznacznym ocenom. Powstały wtedy Związek Harcerstwa Polskiego był z jednej strony konsekwencją lat stalinizmu oraz działalności OH ZMP i OHPL, a ze strony drugiej - i to w mniejszym stopniu - tradycji i dorobku dawnego ZHP. Działacze OHPL na centralnym szczeblu kontrolowali proces budowania Związku Harcerstwa Polskiego. O tym, że skutecznie świadczą nazwiska członków władz OHPL, ludzi którzy do lat siedemdziesiątych w różnym czasie kierowali ZHP: Zofia Zakrzewska, Wiktoria Dewitz, Jerzy Majka, Jerzy Żołnierkiewicz, Stanisław Bohdanowicz, Władysław Pancerz, Marek Wardęcki, Jan Kinast, Roman Muranyi. Na przekór tym ludziom np. w Krakowie dokonano reaktywowania dawnego ZHP.

Efektem działań kadry OHPL, a także ludzi związanych z „walterowcami"[ii], m.in. Jacka Kuronia i Stefana Garwackiego, było przyjęcie ideowego kierownictwa PZPR i koncepcji pracy w duchu antystalinowskiego socjalizmu. Zepchnięto na margines instruktorów formułujących postulaty odrodzenia harcerstwa w kształcie czerpiącym z tradycji II Rzeczypospolitej.

Zewnętrzne owoce zjazdu zostały entuzjastycznie przyjęte przez spontanicznie powstające drużyny harcerskie. Przecież zaakceptowano ich tradycyjny mundur, symbole, elementy metody i struktury. Działo się to wszystko pomimo ostrzeżeń m.in. A. Kamińskiego, że „trzeba unikać współpracy „na niby", nadającej fałszywe znaczenie tradycyjnym harcerskim symbolom i pojęciom"[iii]. W tej euforii jak gdyby nie zauważono głębokich zmian ideowych.

Realizowany był scenariusz rozpisywany w gabinetach sekretarzy KC PZPR. Jeszcze w listopadzie 1956 roku, na naradzie komendantów wojewódzkich OHPL po IV Plenum ZG ZMP, określono kształt ideowy przyszłej organizacji:

• świeckiej, nie organizującej życia religijnego,
• przygotowującej młodzież do udziału w budowie ustroju socjalistycznego,
• działającej pod ideowym kierownictwem PZPR [iv].

W tym samym czasie władze OHPL zaprosiły do współpracy programowej „walterowców". Obok OHPL i przedwojennych lewicowych instruktorów (m.in. Jerzego Dargiela, Stanisława Dąbrowskiego, Janusza Przedborskiego) wystąpili oni przeciw „ofensywie prawicy harcerskiej" czyli projektowi reaktywowania ZHP[v].

70 % instruktorów ZHP to byli ludzie wywodzący się z OHPL. Byli to w większości zapaleńcy, dla których wcześniejsza działalność w OH ZMP nie była drogą do kariery. Przeszli przez wydziały harcerskie i redakcje czasopism gdzie uniezależnili się od ZMP przyjmując tradycyjną metodę harcerską[vi]. Wybrana Naczelnikiem ZHP Zofia Zakrzewska w notatce z 16 lutego 1957 roku [vii], przekazanej członkom Biura Politycznego KC PZPR, pisała, że „obsadzenie w większości przez członków partii władz wykonawczych (Główna Kwatera i Komendy Chorągwi) umożliwia prowadzenie prac organizacyjno programowych i szkolenia kadry zgodnie z linią wytyczoną przez Zjazd Łódzki". Dla społecznego uwiarygodnienia nowego ZHP zgodzono się aby A.Kamiński został przewodniczącym Naczelnej Rady Harcerskiej (NRH)[viii]. W Prezydium NRH Kamiński kierował zespołem ludzi, dla których bliska była jego wizja harcerstwa. Główna Kwatera Harcerstwa (GKH) jako organ wykonawczy stała w jaskrawej sprzeczności wobec Kamińskiego. Jedyną osobą w GKH bliską Kamińskiemu był Józef Grzesiak-Czarny. Sam Grzesiak oceniał, że Głównej Kwaterze jest potrzebny „jako żyrant, jako zło konieczne".

Latem 1957 roku na wielu obozach harcerskich prowadzono tradycyjne formy życia religijnego - budowano kapliczki i ołtarze, odprawiano polowe msze święte. We wrześniu GKH powołała Komisję Dyscyplinarną. Za naruszenie zasady świeckości kilku instruktorów wykluczono z ZHP [ix].

Fundamenty stanowiska dawnych instruktorów, dobrze tłumaczy fragment listu Antoniego Wasilewskiego do Kamińskiego z 1 grudnia 1956 roku:

Ideał wychowania harcerskiego jest ideałem wychowania chrześcijańskiego, które na pierwszym miejscu stawia służbę Bogu, a przez to zobowiązuje do szukania prawdy, miłości bliźniego, jednoczy w uniwersalizmie, napawa optymizmem. Służba Bogu - to nie ścieżka do zakrystii, ale droga do nieskończoności. Tej drogi nie wolno zamykać żadną barierą[x].

Jako atak ze strony „reakcyjnych grup dawnych instruktorów" przedstawiała Z. Zakrzewska przyjmowanie m.in. przez drużyny krakowskie Przyrzeczenia w treści sprzed roku 1939, zgłaszanie się do pracy harcerskiej księży, święcenie sztandarów, ale także powrót do tradycyjnej idei i wzorca wychowania harcerskiego. Wzywając do „zaostrzenia linii postępowania" Z. Zakrzewska - oczekując wyraźnego wsparcia ze strony BP KC PZPR - zaproponowała: konsekwentne przeprowadzenie świeckości harcerstwa, zapewnienie decydującego głosu członkom PZPR, usunięcie części dawnych instruktorów, zmiany w komisjach  Naczelnej Rady, zlikwidowanie Kręgów Starszoharcerskich.

Odroczono zwołanie Walnego Zjazdu. Przesilenie nastąpiło w kwietniu 1958 roku podczas posiedzenia Naczelnej Rady Harcerskiej. Kamiński z grupą instruktorów odeszli [xi].

NRH jako podstawę tworzenia programu Związku przyjęła tezy marcowej uchwały Centralnego Zespołu Partyjnego, zespołu działającego poza Statutem ZHP. Zgodnie z nią harcerstwo to społeczny ruch wychowawczy jednoczący się wokół idei reprezentowanych przez PZPR i nie posiadający własnej, odrębnej ideologii. Opowiedziano się przeciw skostnieniu i przeciw generalnej rewizji metody. Harcerstwo miało wychowywać w duchu patriotyzmu i internacjonalizmu będąc przeciwnikiem mitu harcerstwa skautowego [xii].

II Zjazd ZHP odbył się w dniach 18-21.04.1959 roku. Wśród 704 delegatów, 335 stanowili nauczyciele. Władysław Gomułka, I sekretarz KC PZPR, odnosząc się do sporu o tradycję, ideę i metodę harcerską mówił:

I mylą się głęboko ci wszyscy, którzy na dzisiejsze zadania harcerstwa chcieliby patrzeć wczorajszym spojrzeniem. Życie rozwija się, idzie naprzód. W życiu narodu nie ma i nie może być powrotu do okresu, który minął w bezpowrotną przeszłość. Źródeł inspiracji młodzieńczych można dziś szukać tylko w ideach socjalizmu.[xiii]

W takim kontekście można odczytywać coraz częstsze, ilustrowane fotografiami, informacje w „Na przełaj" (a w latach siedemdziesiątych w „Motywach") o przystępowaniu harcerzy do PZPR.        

Konsekwencją decyzji z lat 1957-1958 w sprawach miejsca religii w systemie edukacji była uchwalona 15 lipca 1961 roku ustawa o rozwoju oświaty i wychowania. To tutaj w artykule 2 wyraźnie stwierdzono, że całość nauczania i wychowania ma charakter świecki, co czytając łącznie z art. 39 określającym nadzór Ministerstwa Oświaty nad pozaszkolną działalnością oświatową i wychowawczą stawiało pod znakiem zapytania legalność harcerskiego wychowania religijnego z punktu widzenia władz PRL [xiv]. Z kolei Służba Bezpieczeństwa okólnikiem MSW z 14 maja 1960 otrzymała instrument do ingerencji w charakter i przebieg obozów harcerskich. Był to tajny dokument dotyczący współpracy Wydziałów Spraw Wewnętrznych, MO i SB w czasie akcji letniej, w którym zalecono lokalizację form wypoczynku dzieci i młodzieży inspirowanych przez księży oraz ich natychmiastowe rozwiązywanie. Od 1961 roku wojewódzkie komitety PZPR powoływały zespoły koordynacyjne złożone z przedstawicieli MO i SB, wydziałów spraw wewnętrznych, urzędów do spraw wyznań, wydziałów zdrowia WRN, kuratorium, związków zawodowych i organizacji młodzieżowych [xv].

Na III Walnym Zjeździe ZHP, który odbył się w dn. 3-5.04.1964 roku, dokonano daleko idących i głębokich zmian ideowych. Nowe Przyrzeczenie Harcerskie zamknęło trwający od 1956 roku proces. Wiktoria Dewitz przedstawiając zjazdowi projekt tego Przyrzeczenia i Prawa Harcerskiego mówiła, że uroczysty moment składania Przyrzeczenia tworzy okazję do przybliżenia dzieciom uczuciowo pojęcia socjalizm. Okazję może tworzył, natomiast sądzić należy, że zdanie - „Przyrzekam całym życiem służyć Polsce Ludowej, być wiernym sprawie socjalizmu, walczyć o pokój i szczęście ludzi, być posłusznym Prawu Harcerskiemu" - nie mogło być szczerą i zrozumiałą deklaracją 11-latka.

Nie można pominąć bardzo istotnej zmiany pokoleniowej jaka dokonała się na tym zjeździe. Odeszli instruktorzy, którzy byli symbolami „ohackiej większości" z lat pięćdziesiątych, ale którzy równocześnie doświadczyli harcerstwa przed rokiem 1939, z Z.Zakrzewską i W.Dewitz. Naczelnikiem ZHP wybrano działacza Światowej Federacji Młodzieży Demokratycznej, Wiktora Kineckiego. W ZHP 3 % kadry stanowili instruktorzy etatowi. W wybranej na Zjeździe Radzie Naczelnej było ich aż 35 %. Znacząca część instruktorów uznała, że ważniejsze jest wychowanie nastawione na służbę społeczną niż kształtowanie charakteru [xvi].

W latach 1956-1980 ZHP odwracał się od historii harcerstwa. Jej poznawanie nie było ważnym elementem w procesie kształtowania charakterów. Upowszechnianiem całej historii harcerstwa nie interesowały się władze naczelne Związku. Publikacje Kazimierza Koźniewskiego, Jerzego Gaja i Jerzego Majki miały służyć ideologicznej indoktrynacji, a nie pogłębianiu historycznej świadomości [xvii]. W powszechnym natomiast obiegu było wiele opracowań i wspomnień ale tylko z lat II wojny światowej - Stanisława Broniewskiego o akcji pod Arsenałem; Piotra Stachiewicza o zamachu na Koppego; o harcerstwie w Wolnym Mieście Gdańsku. Artykuły lub reportaże historyczne o harcerstwie drukował „Przekrój", „Pokolenia", „Harcerstwo", „Więź", WTK. Pojawiło się dziesiątki lokalnych broszur i ulotnych druków. Natomiast tradycja harcerstwa nie była obecna w programie wychowawczym ZHP, tym który powinien być inspirowany przez władze Związku. Przez 40 lat nie wznowiono fundamentalnego dla historii do roku 1939 opracowania Wacława Błażejewskiego. Długie lata trwały starania o wydanie pracy Aleksandra Kamińskiego o Andrzeju Małkowskim [xviii].

Źródła takiej sytuacji tkwiły w konsekwentnie realizowanym od połowy lat pięćdziesiątych projekcie przekształcania OH ZMP i OHPL w mocno wpisany w społeczną świadomość ZHP. „Deklaracja ideowa" ze zjazdu łódzkiego z 10 grudnia 1956 roku opisała korzenie ideałów wychowawczych:

• - tradycje kultury polskiej,
• - walka narodu o wolność, niepodległość i postęp, w tym bohaterskie walki klasy robotniczej,
• - postępowe ruchy młodzieżowe, a zwłaszcza Szare Szeregi [xix].

Pogłębienie negacji tradycji całego ruchu harcerskiego nastąpiło w latach siedemdziesiątych. Kolejne zjazdy ZHP były konsekwentnie numerowane od 1956 roku. ZHP w roku 1973 wchodząc - na podstawie decyzji politycznych - do Federacji Socjalistycznych Związków Młodzieży Polskiej (FSZMP) przyjął nawiązanie do tradycji ZWM i ZMP, kultywowanie rewolucyjnych i postępowych tradycji ruchu młodzieżowego [xx]. Na VI Zjeździe ZHP w marcu 1977 roku dokonano zmian w Statucie, nawiązując we wstępie do tradycji Komunistycznego Związku Młodzieży Polskiej, harcerzy uczestników powstań, bojowników o polskość, ZWM, Szarych Szeregów, Wolnego Harcerstwa, Pioniera, Czerwonego Harcerstwa, OH ZMP, OHPL. Diabolicznie przewrotnym zabiegiem było wprowadzenie w ten ciąg, powstańców i Szarych Szeregów [xxi].

Szczególną rolę wychowawczą w pracy harcerskiej odgrywa patron drużyny. Patronów i sztandary miały także hufce i chorągwie. W końcu lat siedemdziesiątych i na początku lat osiemdziesiątych zakończył się proces nadawania imion wszystkim 49 chorągwiom ZHP. W większości byli to patroni zbiorowi, w znacznej części związani z tradycją ruchu robotniczego, komunistycznego, nawiązujący do „postępowych" tradycji. Pojawili się również patroni „ideologiczni" - PKWN, Paweł Finder, Marceli Nowotko, Gwardia Ludowa, Bolesław Bierut, Julian Marchlewski, Manifest Lipcowy, Przyjaźń Polsko-Radziecka, Bohaterowie Pracy Socjalistycznej, Budowniczowie Polski Ludowej,  Osadnicy Wojskowi itp.

Po przełamaniu ostrego sporu ideowego i metodycznego z lat 1957-1962 władze ZHP, podporządkowując się wytycznym formułowanym w uchwałach KC PZPR, bardzo konsekwentnie tworzyły w Związku mechanizmy wiązania uczestnictwa w pracy harcerskiej z późniejszym członkostwem w partii. Władysław Gomułka na II Walnym Zjeździe ZHP przemawiając do 700 delegatów i 1000 gości - w tym m.in. Józefa Cyrankiewicza, Edwarda Ochaba, Mariana Spychalskiego, Romana Zambrowskiego, Aleksandra Zawadzkiego, Czesława Wycecha - określił cel.

Zadaniem Związku Harcerstwa Polskiego jako organizacji ideowo-wychowawczej młodzieży przede wszystkim szkolnej, jest kształtowanie i wpajanie w młodzież socjalistycznej świadomości (...) Aby móc właściwie przygotować młodzież do przyszłej pracy i życia społecznego (...) instruktorzy muszą stale podnosić swój poziom ideowy i świadomość polityczną [xxii].

Harcerska prasa przez lata sześćdziesiąte i siedemdziesiąte w krótkich notatkach, w opisach fotografii, przynosiła informacje o kolejnych harcerzach i instruktorach przyjmowanych do PZPR. Sekretarz KW PZPR Władysław Kruczek na spotkaniu egzekutywy wręcza legitymacje PZPR 40 instruktorom Chorągwi Rzeszowskiej. W świetlicy Komitetu Powiatowego PZPR w Jarosławiu 10 harcerzy z 16 Drużyny Harcerskiej otrzymuje legitymacje. I wiele podobnych [xxiii].

W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych kształcenie polityczne stało się jednym z podstawowych celów ZHP. Podstawowe Organizacje Partyjne PZPR były w założeniu głównymi partnerami w realizacji takich zadań jak Uniwersytet Młodych Racjonalistów, Młodzieżowa Rada Lektorów, Młodzieżowe Studium Marksizmu. Blisko połowa pełnoletnich członków ZHP to byli członkowie PZPR.

Od lat sześćdziesiątych podejmowano próby formalnego związania organizacji młodzieżowych. Koncepcja „jednoczenia" ruchu młodzieżowego nie odeszła wraz z odejściem ZMP. Realizując decyzje KC PZPR, 11 czerwca 1973 roku utworzono FSZMP. Naczelnik ZHP S.Bohdanowicz przemawiając na V Zjeździe w marcu 1973 roku stwierdził, że ZHP stanowi w ruchu młodzieżowym pierwsze ogniwo, jest pierwszą w życiu młodych ludzi organizacją ideowo-polityczną, i opowiedział się za powołaniem FSZMP [xxiv]. Na VI Zjeździe ZHP w marcu 1977 roku dokonywano zmian w Statucie. Naczelnik ZHP Jerzy Wojciechowski za najważniejszą zmianę uznał „wprowadzenie obszerniejszego wstępu o charakterze ideowopolitycznym". W tym wstępie podstawowymi punktami odniesienia stały się FSZMP, PZPR, Front Jedności Narodu i Światowa Federacja Młodzieży Demokratycznej [xxv].

W dniach 11-13.03.1973 roku - pod hasłem „Wychowujemy harcerzy na budowniczych i gospodarzy socjalistycznego państwa" - zebrał się V Zjazd ZHP. Minister Oświaty i Wychowania Jerzy Kuberski zadeklarował pomoc we wszystkim. ZHP miał uczestniczyć we wzorowo zorganizowanym procesie socjalistycznego wychowania, wypełnionego marksistowskimi treściami i metodami nauczania. Takie były wyznaczniki systemu edukacji sformułowane przez VI Zjazd PZPR. Bardzo dokładnie rozwinął, nie zostawiając złudzeń, ideologiczne cele wyznaczone przez VII Plenum KC PZPR w odniesieniu do ZHP Naczelnik hm. PL Stanisław Bohdanowicz. „Ideologiczne, polityczne i wychowawcze treści są najpotężniejszym instrumentem socjalistycznego wychowania". Patriotyzm został sprowadzony do roli, funkcji i uznania dla bojowych tradycji Ludowego Wojska Polskiego, do zdobywania umiejętności obronnych, do wspólnoty ze Związkiem Radzieckim i zaangażowania w walkę socjalizmu z kapitalizmem. Dekretowana przez PZPR „druga Polska" na płaszczyźnie wychowania stawała się groteską. Na takim tle trzeba widzieć wprowadzenie programu Harcerskiej Służby Polsce Socjalistycznej [xxvi]. Oczywiście w duchu tych wystąpień była uchwała programowa Zjazdu. Program ZHP na lata 1973-1977 to była m.in. walka o urzeczywistnienie etycznych ideałów socjalizmu, zdobywanie wiedzy, przysposobienie do obrony socjalistycznej Polski, przygotowanie do wstąpienia do bratnich związków młodzieży [xxvii].

Harcerstwo w szkołach średnich, na pewno na poziomie dokumentów i uchwał, znalazło się w świecie absurdu. Drużyny poprzez swoje nazewnictwo i zmianę umundurowania zostały wyodrębnione z całości Związku. Drużyny Harcerskiej Służby Polsce Socjalistycznej (HSPS) w piaskowych bluzach mundurowych oraz granatowych spodniach lub spódnicach miały być nową, socjalistyczną, jakością. Odrywając je od dotychczasowej tradycji nakazano zmianę dotychczasowych, często używanych przez kilkadziesiąt lat, chust harcerskich na czerwone krajki wiązane jak krawaty pod szyją.

Punktem wyjścia programu HSPS było założenie, że aby ruszyć z posad bryłę świata  należy wiedzieć więcej. Jest potrzebna rzetelna wiedza społeczno-polityczna która pozwoli zrozumieć prawa rządzące rozwojem świata - podstawy marksizmu-leninizmu, które wyjaśniają w sposób naukowy mechanizmy przemian; marksizm-leninizm jest bowiem ideologią, która wskazuje drogi budownictwa socjalistycznego i leży u podstaw polityki partii [xxviii].

20 maja 1973 roku Rada Naczelna ZHP uchwaliła program działania drużyn HSPS. Jego podstawą były zadania wychowawcze wynikające z uchwał VI Zjazdu PZPR, postanowień VII Plenum KC PZPR, decyzji V Zjazdu ZHP, dążeń i aspiracji młodzieży oraz programu FSZMP. Jak stwierdzano w ustaleniach KW RG FSZMP przyjętych na rok szkolny 1973/1974 dla wszystkich szkolnych organizacji ideowo-politycznych „zadania te wymagają dalszej integracji ruchu młodzieżowego, większego jego zespolenia programowego i organizacyjnego". Zwłaszcza to ostatnie sformułowanie w kontekście doświadczeń końca lat czterdziestych brzmiało groźnie [xxix]. Propozycje GK ZHP szły w dwóch kierunkach:

• wejście w rolę i funkcje szkolnego samorządu młodzieży,
• wejście w rolę organizacji ideowo-politycznej.

W dniach 28-29.03.1977 roku w Warszawie pod hasłem „Jutro socjalistycznej Polski budujemy dziś" obradował VI Zjazd ZHP. 1000 delegatów i 300 uczestników Forum HSPS. Odnotowano sukcesy. Henryk Jabłoński, przewodniczący Rady Głównej Przyjaciół Harcerstwa, przewodniczący Rady Państwa i członek Biura Politycznego KC PZPR zwrócił uwagę na sukcesy państwa, na rozszerzenie demokracji socjalistycznej, na dorobek ZHP w kształtowaniu postaw ideowych młodzieży. Naczelnik ZHP hm.PL Jerzy Wojciechowski zauważył dynamiczny rozwój drużyn i szczepów HSPS, które stanowiły już 25% Związku, chociaż równocześnie jak zarzut zabrzmiało stwierdzenie, że zbyt mała ilość kadry wywodzi się z ZSMP i SZSP.

Po III Plenum KC PZPR podjęliśmy działania służące popularyzowaniu nowych treści wprowadzonych do Konstytucji PRL, kształtowaniu stosunku harcerzy do socjalistycznego państwa polskiego.

Wojciechowski składał jednoznaczne, polityczne deklaracje i tworzył interpretację historii. Na wątkach „internacjonalistycznych" i „antykapitalistycznych" zbudował tezę, że „dopiero socjalizm umożliwił Polsce wejście do czołówki przemysłowych państw świata". I wreszcie zadanie dla harcerzy: w ZHP tworzymy  możliwość związania się ze społecznym ruchem budowniczych socjalizmu.[xxx]

Zjazd w sposób szczególny podsumował wystąpienia Jabłońskiego i Wojciechowskiego. Do tradycyjnego Hymnu Harcerskiego autorstwa Olgi Drahonowskiej-Małkowskiej i Ignacego Kozielewskiego dodano drugą zwrotkę:[xxxi]

            Socjalistycznej, biało-czerwonej - myśli i czyny, i uczuć żar
            Nauka i pracą dzisiaj tworzymy Ojczyzny jutro, swój w życie start
            Wydłuż krok, siły łącz, w serca rytm do celu zawsze dąż.
            Z partią nasz , młodych trud. W przyszłość marsz, harcerzy polskich ród.

Te wszystkie działania mające wymiar wychowania politycznego wychodziły z Głównej Kwatery ZHP, były przejmowane przez Komendy Chorągwi i w zdecydowanej większości Komendy Hufców.  W drużynach, czyli na podstawowym poziomie struktury ZHP, wiele zależało od drużynowych. Jaki był efekt oddziaływań? Bez szczegółowych badań nie jesteśmy tego w stanie określić. Natomiast na pewno ZHP masowo uczestniczył we wszystkich politycznych manifestacjach czasów PRL. I na pewno był jedyną organizacją nie zawieszoną po wprowadzeniu stanu wojennego 13 grudnia 1981 roku.

[i] K. Persak, Odrodzenie harcerstwa w 1956 roku, Warszawa 1996., s. 13, 38, 51.

[ii] Zob. J. Kuroń, Wiara i wina. Do i od komunizmu, Warszawa 1990, s.62-78.

[iii] A. Kamiński, A. Wasilewski, Józef Grzesiak „Czarny", Paryż 1984, s.69-73; J. Kuroń, op.cit., s.142, 146.

[iv] K. Persak, op.cit., s.106-107.

[v] J. Kuroń, op.cit., 138,141.

[vi] Ibidem, s.142.

[vii] Z. Zakrzewska, Notatka o sytuacji w harcerstwie, 16.02.1957, AAN, KC PZPR, sygn. Tymczasowa p.17, nr 66, t. 65, Organizacje polityczne i społeczne, k. 128-130.

[viii] J. Kuroń, op.cit., s.149.

[ix] A. Kiewicz, Harcerstwo w Polsce Ludowej, Wrocław 2003, s.178.

[x] B. Wachowicz, Kamyk na szańcu. Gawęda o druhu Aleksandrze Kamińskim w stulecie urodzin, Warszawa, 2002, s.416-417.

[xi] Aleksander Kamiński o harcerstwie (teksty zapomniane), oprac. A. Janowski, Warszawa 1988, s.62; A. Kamiński, A. Wasilewski, Józef Grzesiak „Czarny",Paryż 1984 , s.66; J. Kuroń, op.cit., s.152-153; K. Koźniewski, I zawsze krzyż oksydowany..., Refleksja nad historią harcerstwa w Polsce 1911-1986, Kraków 1990, s.315; A. Kiewicz, op.cit., s.183-184.

[xii] Leksykon harcerstwa, pod red. O. Fietkiewicza, Warszawa 1988, s.517.

[xiii] „Drużyna", 30.04.1959.

[xiv] A. Dudek, R. Gryz, Komuniści i Kościół w Polsce (1945-1989), Kraków 2006, s.160; zob. Ustawa o rozwoju systemu oświaty i wychowania z dn. 15.07.1961, Dz.U. nr 31 poz.160.

[xv] A. Dudek, R. Gryz, op.cit., s.160, 202-203.

[xvi] K. Koźniewski, op.cit., s.336-338; A. Kiewicz, op.cit., s.238-239.

[xvii] Zob. K. Koźniewski, Ognie i ogniska. Drogi i przemiany harcerstwa polskiego. Przedmowa Zofia Zakrzewska, „Wiedza Powszechna", Warszawa 1961; J. Gaj, Główne nurty  ideowe ZHP w latach 1918-1939, Wydawnictwo Harcerskie, Warszawa 1966; J. Majka, Kartki z historii i tradycji Związku Harcerstwa Polskiego, „Horyzonty", Warszawa 1971.

[xviii] Wydana przez PAX w roku 1979.

[xix] Krajowy Zjazd Działaczy Harcerskich w Łodzi, Warszawa 1957, s.5-8.

[xx] Leksykon harcerstwa, pod red. O. Fietkiewicza, Warszawa 1988, s.89.

[xxi] Jutro socjalistycznej Polski budujemy dziś. Wybrane materiały i dokumenty VI Zjazdu ZHP, Warszawa 1977, s.32.

[xxii] „Na przełaj", 26 IV 1959.

[xxiii] „Na przełaj", 15 I 1961, 24 VII 1960.